Qəddafinin “Ağ kitab”ındakı İsratin dövləti - Netanyahu Putinə iki dəfə dalbadal niyə zəng edib?
İsratinin yaranması ideyasını Müəmmər Qəzzafi sonuncu kitabında –“Ağ kitab”da təklif etmişdi. Təklifə əsasən, ərəb-yəhudi ixtilafı çözülsün deyə Fələstinlə İsrail bir dövlətdə birləşdirilməli idi. Fantastik görünürdü. Amma bu, əslində, faktiki durumu rəsmiləşdirmək idi. Onsuz da İsrail Fələstin torpaqlarının hamısına + Suriya və Livanın da bir hissəsinə nəzarət edir. Təklifin mahiyyəti o idi ki, həmin ərazilərdə yaşayan ərəblərə normal vətəndaş statusu, dövlətin bərabər hüquqlu iki icmasında birinin üzvü olmaq hüququ tanınsın. Yəhudilərin Yaxın Şərqdə dövlət olmaq haqqı da bütün müsəlman dövlətləri tərəfindən avtomatik tanınırdı. İdeyanın həm İsrail, həm də Fələstində xeyli əleyhdarları var . Amma sorğulara görə, tərəfdarları da yetərincə idi. Getdikcə İsratin ideyası İordan çayının qərb sahilində yəhudi məskənlərinin davamlı böyüməsinin və 1967-ci ildən sonrakı sərhədlərin saxlanmasının rəsmiləşdirilməsi kimi də müzakirə olunur. İlk baxışdan İsrail nəfinə olan bu həll modeli yəhudilər tərəfindən deyil, ərəblər tərəfindən irəli sürülüb. Ərəb-yəhudi qarşıdurmasına son qoyacaq bu həll modelini ilk dəfə Londonda “Chatham House”da Müəmmər Qəddafinin oğlu Seyf əl-İslam irəli sürmüşdü. Plana əsasən, federal respublika quruluşlu, iki icmalı dövlət qurmaq nəzərdə tutulurdu. Təklifin əsas məqamları: “Müqəddəs Torpaqların Federal Respublikası” adlı iki etnik icmalı Yəhudi-Fələstin dövlətinin yaradılması; Bütün fələstinli qaçqınların geri qayıtması; Birinci və ikinci dəfə BMT nəzarəti altında azad və ədalətli seçkilər keçirilməsi; Kütləvi qırğın silahlarından imtina edilməsi; Ərəb Liqası tərəfindən dövlətin tanınması. Təklif ətrafında ciddi müzakirələr də getmiş, Qəddafi 2008-ci ildə BBC-yə müsahibəsində tərəflərin sülh sazişi imzalamasına çox yaxın olduqlarını demişdi. Amma Qərb, xüsusən ABŞ bu həll modelinin əleyhinə idi. Digər münaqişələrdə ikiimzalı dövlət modelində (məsələn Kipr münaqişəsinin həllində) israr edən Qərb niyə bu halda etiraz etməli idi? Səbəbi o zamankı ABŞ prezidenti Barak Obama açıqlamışdı-İsrail demokratik və yəhudi dövləti kimi qalmaq istəyirsə, mütləq ikidövlətli həll modelini qəbul etməlidir. Qəddafinin təklifi Kipr və Cənubi Afrikada təklif olunan həll modellərinə əsaslanırdı. Amma Cənubi Afrikada nəticə necə oldu? Ölkənin hakim siyasi etnosu afrikaanslar (holland əsillilər) digər ağdərililərlə birgə qısa müddətdə milli- irqi azlığa çevrildilər. Yalnız CAR və bir -biriləri tərəfindən tanınan “bantustan”ların CAR-ın tərkibinə daxil olması ilə zuluslar digər qaradərililərlə birgə hakim və dominant etnos oldular. Qəddafinin sülhpərvər kimi görünən təklifinin qəbulu İsrail üçün belə aqibəti qaçılmaz edirdi, qaçqınların indiki İsrail və Fələstin torpaqlarına yenidən məskunlaşması elə bəri başdan yəhudilərin əsas icma olma ehtimalını aşağı salır, demoqrafik tendensiyalar nəzərə alınanda isə uzaq olmayan gələcəkdə yəhudi icması sürətlə azlığa çevriləcəyi şəksiz idi. Hərçənd qəbul ediləcək konstitusiya və beynəlxalq sazişlər icmaya bərabər, hətta üstün imtiyazlar tanıya bilər. Amma Livan nümunəsi göstərir ki, belə konstitusion və beynəlxalq təminatlar demoqrafiya qarşısında gücsüzdür. 1940-cı illərdə Livana müstəqillik əta ediləndə konstitusiya elə tərtib olunmuşdu ki, maroni icmasının mütləq üstünlüyü şərtilə Livanın faktiki xristian dövləti olması təsbit edilsin. Amma əvvəl sünni və dəruzi, sonra isə şiə icmasında müşahidə olunan demoqrafik gəlhagəl o konstitusion təminatı mənasızlaşdırıb. İndi Livanın faktiki 3 rəhbəri var - maroni icması və digər xristianların maroni prezidenti, sünnilər və dəruzlilərin sünni baş naziri, şiələr parlament sədrini, çox zaman da “Hizbullah” liderini öz rəhbərləri kimi görürlər. CAR nümunəsi isə sadəcə faciəvidir-afrikaanslar sürətlə Amerika və Avropaya köçür, xalq da, 1920-ci illərdə müstəqil elan edilən dilləri də sadəcə ingilisdilli və hollanddilli icmaların içərisində əriyib gedir. Afrikaansların taleyinin bir ibrətamiz tərəfi də odur ki, vaxtilə Hollandiyadan gələn köçkünlər Afrikada dövlət qurmalarını Əhdi Ətiqlə əsaslandırmışdılar, onlar vəd olunan torpaqların Cənubi Afrika olduğuna, seçilmiş xalqın isə özləri olduğuna inanmışdılar. İsrailə qayıdan yəhudilər kimi. Belədə həm indiki kimi aparteiddə, işğalda ittiham olunmamaq, min illərə dayanan ortaq mədəni-tarixi dəyərlərlə bağlı olduqları sami qardaşları ilə dinc yanaşı yaşamaq üçün Obamanın ikidövlətli həll modeli ideal görünürdü. ”İsrael Hayom” qəzetinin yazdığına görə, Barak Obamanın ikinci prezidentlik müddətinin sonunda ABŞ-ın təşəbbüsü ilə Təl-Əvivin Altı Günlük Müharibə zamanı ələ keçirdiyi ərazilərdə mövcudluğunun beynəlxalq hüququ pozduğunu bildirən BMT Təhlükəsizlik Şurasının 2334 saylı qətnamə layihəsi təklif edilib. Amerika administrasiyası bu qətnamənin qəbulu prosesini fələstinlilər və avropalılarla əlaqələndirir. Bu o demək idi ki, Təl-Əviv ali beynəlxalq qurumda ABŞ-ın dəstəyinə ümid edilə bilməz. Və həmişə Fələstin dövlətinin yaranmasını dəstəklədiyini göstərən, Yaxın Şərqə “ərəb atında daxil olan” Rusiya gözlənilməz addım atır. 2016-cı il noyabrın 24-də Netanyahu Rusiya prezidenti Vladimir Putinə zəng edərək ondan BMT Təhlükəsizlik Şurasında qətnaməyə veto qoymaq niyyətində olduğunu bəyan etməyi xahiş edib. Putin bundan imtina edir. 23 dekabr 2016-cı ildə BMT Təhlükəsizlik Şurası 2334 saylı qətnaməni təsdiqləyir, baxmayaraq ki, o zaman ABŞ-ın BMT-dəki səfiri Samanta Pauer sonda səsvermədə bitərəf qaldı. Obamanın vəzifədən getməsinə bir aydan az vaxt qalmasına baxmayaraq, işçiləri ilə birlikdə BMT Təhlükəsizlik Şurasının İsraili 1948-ci il sərhədləri əsasında Fələstin dövlətinin yaradılmasını qəbul etməyə məcbur edəcək başqa bir qətnamə üzərində işləməyə başlayır. Netanyahu kömək üçün yenidən Putinə müraciət edir. Putin bu dəfə qətnamə səsverməyə çıxarılarsa, Rusiyanın veto qoyacağına söz verir. Obama bu vəd haqda dərhal məlumatlandırılır. Aydın idi ki, Rusiya veto hüququndan istifadə etsə, bu, Amerikanın İsrailin müttəfiqi imicinə, eləcə də yəhudi icmasındakı mövqeyinə ölümcül zərbə olacaq. Ona görə də Obama bu qətnaməni rəfə qaldırmağa məcbur olur. Amma bu gün HƏMAS-İsrail savaşı başladıqdan sonra Rusiya yenidən ikidövlətli həll modelinin tərəfdarı kimi çıxış edir, açıqlamalar verir, görüşlər keçirir, ərəbləri Qərbə qarşı təhrik etməyə çalışır. O zaman iki dövlətli həll modelinə dəstək verilsəydi, bugünkü gərginliyə səbəb qalmayacaqdı. İkiicmalı həll planına (İsratin) gedilsəydi, nə qədər çətin olsa da, icmalar birgəyaşyış modeli tapmağa çalışacaqdılar. Zamanında Kemp-Devid və Oslo təşəbbüslərini pozmağa yox, tətbiqinə dəstək verilsəydi, bu gün Yaxın Şərqdə bambaşqa mənzərə olacaqdı. Amma bütün həll planlarını, təklifləri rədd edib, sülh təşəbbüslərini pozub sonra ərəb dostu görünmək, münaqişədən bəhrələnmək istəyənlərin izləyəcəyi bir yoldur. Cəmaləddin Quliyev, siyasi ekspert